BUSINESS FORMALIZATION ALUR
KITE MI KETHO KULOKA PERI PINI NGEYERE ATIRA I YORE MATUNG-TUNG PA CIK
Vol 1, Issue1 2022-23
Kuloka matira mu ngeyere utie ango?
Kuloka matira ma cik cwaku man mungeyere utie ayii kuloka ma nyinge ugorere i buku madit pa gavumente mi Uganda ithe tela pa dul ma nyinge Julwongo (URSB) man kendo kuloka matira eno umako ebed ku waraga manyuthu nia cul pa musoro utie katimere i bang gavumente (URA) ku wel ma gavumente mio pini culu kudu musoro i kare kukare.
Kuloka matira eno bende umako ebed ku waraga ma mio ire twero pini timo kuloka ne i kabedo muyiyere kutwero ma aii ibang tela pa ngom ma umako umi waraga pini timo kuloka ne cuu ma masendi upe iie.
PIRETEK: Ka kuloka peri nyinge ugore ungo i kitabu pa gavumente cii, ebedo kuloka ma jutimo linga-linga.
Yore ango macopo ketho kuloka peri Ngeyere?
YORE MIR ACEL; Goro nying kuloka peri ibang dul Pa gavumente (URSB) Kuloka peri bingeyere atira kilili nwangu dul madit pa gavumente ugoro nyinge i kitabu madit pa Uganda calu kuloka pa ngati acel iwie gire, nyo ke calu kuloka pa dhanu mudikire adika, kara gicopo time i kabedo mi Uganda eni nyo ingom mu kende ma woko. Ka kuloka peri ugorere cuu i bang gavumente, Jubimio iri waraga ma i copo Ngeo kudu nia dong gavumente ungeyo piri man kuloka peri de cu.
Kanying kuloka peri umaku ugore i bang gavumente, piny maegi bitimre yor ibengi;
(a) Gavumente bisayo yore ceke pini ngeyo nia nying kuloka peri eno etie kumeno adhaa!!
(b) Kajubinwango nia kuloka peri eno utie adhaa, nyinge gavumente bi ketho akoya cal ku eca kara ecopo timo tic matira kusazi pa lim mutie iie, man wend dhanu pare zoo.
(c) Gavumente biketho kuloka peri ni nwango twero kilili mitio kunying, peri eca cuu, man kendo waraga pa kuloka peri, Jubi ketho ibang Jatic kucik pa kuloka ii Uganda.
Kuloka matimire calu ma cik mito, bilwongo piny maegi
• Lembe majugoro i kum kuloka nee cuu.
• Cik ma wegi kuloka uketho kara julub cik ne pi timo tic maber ii kuloka nee.
• Lembe agora ikum kuloka ku sazi pa lim mutie iie man cul matung-tung ma kuloka culu nia iie.
(d) Waraga pa kuloka peri Gavumente bimio ma nwango cul ceke ma mitire udar pi goro nying nee. Ewaraga eca binyuthu iri nia kuloka peri i copo timo maber dong kum nyinge, kabedo man nindo dwi mi goro nying caa nwangu utie atira.
(e) Waraga mi nying kuloka, Jumio nwango nying caa ugore iyeny pa rwodhe, man kendo cik pa Kuloka mi Uganda mio twero ni kuloka pini cungu kende akoya man atira pini timo tic pa kuloka ku yore ma cik dee cwaku.
YORE MIR ARYO: Goro nying kuloka peri ibang dul ma coko lim (URA Yore ma yot ma jakuloka copo nwango kudu twero pa URA utie nwango itio ku computa pini pongo lembe peri zoo, ekadong adwogi ne eibi nwango ndhu-ndhu.
Jakuloka copo goyo simu nii dul ma coko lim (URA) i number 0800117000/0800217000, kadi kenyo i number ma ee 0772140000 pini nyang i kum lembe moko cii pa kuloka karacelo.
Dul eca (URA) bi mio nyiguta pa kuloka peri pi konyi i cul moko cii ma bimitire. Nyiguta eno ju nwange i yore pa simu nyo ke i computa ma etiyo ku yamu.
Pini konyo kuloka kara ucul musoro ibang (URA), nyiguta ma wende apar Jubimio iri kara ekoy kind kuloka matung-tung mutiye zoo. Iwi buku matung-tung pa Jakuloka, nyiguta eca jubigoro cuu, kara ekoy kind dhanu de ma culu musoro ni gavumente.
Adwogi pa nyiguta pa cul mi musoro eno jucwalu iri i yore pa simu nyo ke computa ma nwango enyuthu nindo peri ma nyingi umondo iie ibang URA ku nyinguta mir “amung” ma konyi pi yabu simu nyo computa peri ikum lembe pa kuloka zoo.
PIRE TEK: Ngati moko cii ma timotic ma kelo sente, cik mito nia ecul musoro ni gavumente
PINY ANGO MA MITERE KARA JAKUKOKA UNWANG NYIGUTA PA CULU MUSORO
| Kite yore mi goro nying pa kuloka peri | Ngama copo ni goro nyinge pi kuloka pare | Piny man waraga matung-tung ku lanyuth ma konyo jakuloka pi goro nyinge maber ibang gavumente |
| Ngati acel de copo pongo lembe pi kuloka pare | Jakuloka iwie gire | Waraga pa gavumente matungtung ku cal iie; pa kabedo peri, pa mutukari peri, pa banks, pa kabedo mitic peri man tikiti mi wotho etc. |
| Jakuloka ku juot pare kende | • Piny manyutho nia kuloka ungeyere ibang gavumente i agora • Tikiti pa Anyoli Kucal peri iwie • Lembe matung-tung maketho jungeo ikum kuloka | |
| Pongo lembe ikum kuloka ma nwangu itio kudu nying mukende ka kar nying dhano | Jukuloka ma diko lim migi karacelo adika. | • Nyinguta mi culu mosoro pa wegi kuloka ne. • Lembe ma juporo pi kuloka ne i agora. • Waraga ma nyuthu nia kuloka ne ungeyere atira cuu ibang gavumente. |
YORE MIR ADEK: Goro nying kuloka ibang dul matung-tung mi tela calu (KCCA) Tela moko mi kabedo copo mio twero ni jakuloka pini timo tic i kura mamitire nwangu re yeny pa cul moko cii udar.
(a) Katela mi the dero uyiro pini mio twero ni Jakuloka, Jubiyio igi ni lworo nyo wilo piny i kabedo magi binyuthu gin atira – Ni Jukuloka ne.
(b) Kuloka utie lworo jeni matung-tung man timo tic ni lwak pini kelo yore mi kwo
nidhanu ceke. Kabedo mi lworo piny pa kuloka mito twero ku waraga matira i ayi moko ceke
(c) Tela mi the dero utie kucopo pini mio twero pa kuloka ma rii pi dwi apar aryo, engeye ka dwi eca othum tela eca medo sawa mukende ku cul moko i kume de.
PINY MAMITIRE PINI NWANGO TWERO PI KULOKA I THE DERO
| ANYOLI MI UGANDA | ANYOLI MA KAMUKENDE MI UGANDA UNGO |
| • Tikiti mi tero wang mutu kari. • Tikiti mi wotho ingom mawoko. • Tikiti pa Anyoli mi Uganda. • Waraga mi tic pa gavumente. • Waraga mi Bank pa wegi kuloka. | Twero ma gigamu pi kuloka ibang dul ma neno wi kuloka ku tic mi sente zoo i Uganda. |
| • Waraga ma nyuthu nia kuloka dong ungeyere i bang gavumente (URSB) man rwodhe de ungeyere. • Kuloka ma pongo atira macungu iwie gire ku waraga manyuthu nia nyinge ugorere | Nwangu twero mi timo kuloka ni ai kud ibang dipo ma neno wi uring lwiny i Uganda |
| • Lembe matung-tung ikum Jakuloka acel acel • Jukuloka mudikiri adika bi pongo lembe mi igora kara ketho Junyang cuu i kum gi. • Anyoli mi ngom mawoko bi pongo lembe migi i agora de bende. | Nyang cuu ikum Jakuloka kujuru ot pare. |
| • Nyiguta pa Jakuloka mi culu musoro. | |
| • Twero ma tela mio ni Jakuloka pi oro acel acel man pi oro mukadho angec de ni kuloka mutie. | |
| • Reciti pa dipo mi Kampala ma neno wi kuloka matung-tung mutie kuca. | |
| • Reciti pa wegi udii ma panga. • Waraga mi winjiri ikind wegi udi karacelo ku jumapango ot pi kuloka manyen. | |
| • Jakuloka ne umako ebed ngati mi oro 18 nyoke ebed nyathin mudikire ku ngati mi oro 18 nyo maloyo eno ii kuloka migi |
DONG UMAKO ATIM ANGO MUKENDE KARA NYING KULOKA UMOND CUU IBANG DUL MA COKO LIM? (URA)
INGEYE MA DONG NYING KULOKA PERI UMONDO IBANG URA KARACELO IGAM INWANGO NYIGUTA MI CULU MUSORO.
UMAKO DONG ITIM PINY MAEGI
(a) Tim tic mi yabu buku ma ku nying kuloka peri i computa pa dul eno (URA) man ngatu mutie ku ngeyongec copo konyi ka yabe iri maber.
(b) Dul eno (URA) copo konyi karacelo pi wotho cwinyi pi musoro ma umaku kuloka peri ucul ma adici upe iie, podi pi oro eca i sawa macon man matira.
(c) Gwoko man woro sawa peri mumaku icul kudu musoro ibang dul (URA) giri in ma nwango adici upe iie podi. Cul pa musoro ibang dul eno i copo culu i yore pa computa, Bank, mobile money, nyatho tho ma nwangu i sendri ungo akecha i wotho Kamabor.
(d) Gwoko lembe ma igoro ii kuloka peri zoo kite kukite.
Eber dit ni Jakuloka ma culu musoro pini timo lembe maegi
(i) Gwoko lembe agora zoo pi kuloka peri kara musoro mumaku icul caa rombo ku sazi pa kuloka nee i oro eca.
(ii) Gwoko lembe agora pa Kuloka peri pi oro ma romo abic kara ecopo konyo lembe ma wok rek ikumi ku kuloka de.
(iii) Gwoko lembe agora pa kuloka ne i dhok mundu, nyoke idhok mukende ma nwago dul (URA) eno omio iri copo ku twero en.
BERO ANGO MA JAKULOKA NWANGU KA NYING KULOKA PARE UMONDO IBANG DUL (URA) NYO KE IBANG GAVUMENTE?
(a) Kakuloka peri ungeyere cuu ibang URA, timo kuloka ku gavumente doko yot makwe iyore maegi; Gavumente copo mio iri tic makelo iri faida de calu gyedo, wilo Jemi matung-tung timo kuloka ingom ma woko etc.
(b) Anyim pa kuloka peri bibedo maleng calu kuloka ma dongo, ma nyinge yik cuu, ma jungeye man juruwil de bedo pol iri makwe.
